Keuzes in sociale zekerheid

Resultaten
De denktank heeft vier richtinggevende scenario’s uitgewerkt voor het organiseren van sociale zekerheid. De scenario’s zijn ontwikkeld rond twee kerndimensies: arbeidsvormneutraliteit en keuzevrijheid. Ieder scenario levert verschillende beleidsopties op ten aanzien van het verzekeren van de risico’s van ziekte, arbeidsongeschiktheid en langleven.

In het scenario alle werknemers verzekerd (scenario 1) bestaat de kring van verzekerden uit alle werknemers. Dit scenario sluit goed aan bij het huidige systeem van publieke werknemersverzekeringen en aanvullende pensioenopbouw via de werkgever. De beleidsopties zijn in dit scenario vooral gericht op het verkleinen van de verschillen tussen werknemers met een vaste en flexibele arbeidsrelatie. Zelfstandigen zijn in dit scenario zelf verantwoordelijk voor het afsluiten van verzekeringen. In het scenario alle werkenden verzekerd (scenario 2) wordt de kring van verzekerden vergroot naar alle werkenden. Dit leidt tot een meer arbeidsvormneutraal systeem van publieke werkendenverzekeringen. De beleidsopties zijn vooral gericht op het verkleinen van de verschillen tussen werknemers en zelfstandigen om de concurrentie op arbeidsvoorwaarden te verminderen en meer solidariteit en inclusiviteit onder werkenden te bevorderen.

In het derde en het vierde scenario vindt een transitie plaats van een stelsel dat collectief is vormgegeven naar een stelsel met meer keuzevrijheid van het individu, een minimum beschermingsniveau en minder taken voor de overheid en werkgevers. Daarbij is de keuzevrijheid georganiseerd in de private markt. In het scenario alle werknemers naar keuze verzekerd (scenario 3) bestaat de kring van verzekerden uitsluitend uit werknemers. Dit scenario introduceert een stelsel waarin werknemers een verplichte private basisverzekering op Wml-niveau moeten afsluiten met de mogelijkheid om vrijwillig een aanvullende verzekering af te sluiten. De beleidsopties zijn vooral gericht op het bieden van meer keuzevrijheid aan werknemers in de sociale regelingen en de aanvullende pensioenopbouw; zelfstandigen blijven zelf verantwoordelijk voor het afdekken van sociale risico’s en het opbouwen van aanvullend pensioen. Het scenario alle werkenden naar keuze verzekerd (scenario 4) is vergelijkbaar met alle werknemers naar keuze verzekerd (scenario 3), alleen wordt de kring van verzekerden vergroot naar alle werkenden. Zo ontstaat er een arbeidsvormneutraal stelsel met een verplichte private basisverzekering op Wml-niveau en de mogelijkheid om vrijwillig een aanvullende verzekering af te sluiten. De beleidsopties zijn vooral gericht op het verkleinen van de verschillen tussen werknemers en zelfstandigen door werknemers meer keuzevrijheid en zelfstandigen een minimale inkomensbescherming te bieden.

Het onderzoekInstituut Gak heeft voorgesteld om het vraagstuk van al dan niet meer arbeidsvormneutrale sociale zekerheid te laten onderzoeken door een denktank die in een aantal sessies ideeën deelt en uitwerkt. SEO Economisch Onderzoek levert het secretariaat van de denktank. De opdracht aan deze denktank is om (i) bestaande kennis op het terrein van het arbeidsvormneutraal organiseren van sociale zekerheid te inventariseren, te beoordelen en aan te vullen, (ii) de gevolgen van een dergelijk stelsel (of meerdere scenario’s) te onderzoeken en (iii) daarbij multidisciplinair te werk te gaan zodat recht wordt gedaan aan de complexe context (die psychologische, sociologische, economische, juridische, fiscale, ethische, politiek/bestuurlijke en uitvoeringstechnische elementen bevat) waarin een robuust stelsel van sociale zekerheid effectief en efficiënt kan functioneren en op voldoende draagvlak in de samenleving kan rekenen.

Gebruikte methode
De denktank heeft voor een scenarioanalyse gekozen als onderzoeksaanpak. Dit is een geschikte methode voor ex-ante ontwikkeling en toetsing van uiteenlopende beleidsrichtingen. De scenario’s zijn beoordeeld op basis van een aantal criteria: de functies van sociale zekerheid, de zelfredzaamheid van de burger, economische effecten en rechtszekerheid, uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid. Daarnaast hebben de leden interviews afgenomen met experts ter verdieping van de kennis over de praktijk, beleidsrealiteit en het onderzoek op het gebied van sociale zekerheid. Daarbij is ook de wetenschappelijke literatuur op systematische wijze bestudeerd en zijn internationale gegevens van onder andere de OESO en MISSOC gebruikt om sociale zekerheidsstelsels tussen landen te vergelijken. Verder is er een enquête inclusief een keuze-experiment uitgezet naar de voorkeuren en betalingsbereidheid van 18- tot 55-jarige Nederlandse werkenden voor arbeidsongeschiktheidsverzekeringen en aanvullende pensioenopbouw. In totaal hebben 1.812 respondenten de enquête ingevuld en daarmee meegedaan aan het keuze-experiment, waarvan 1.271 werknemers en 541 zelfstandigen. Tot slot zijn de economische gevolgen van de scenario’s doorgerekend. De gevolgen zijn gekwantificeerd op basis van eerdere berekeningen dan wel op basis van eigen berekeningen gebaseerd op parameters uit de economische literatuur. Er is hierbij onderscheid gemaakt tussen structurele effecten (uitkeringslasten, werkgelegenheid en houdbaarheidssaldo van de overheid) en effecten die alleen op de korte en middellange termijn plaatsvinden door de transitie naar een nieuw stelsel (transitiekosten door privatisering).