Sneller naar de speciaalzaak? Impact van versnelde beperking van tabaksverkooppunten op illegale handel en grensverkeer

Als onderdeel van het Nationaal Preventieakkoord beperkt de overheid de verkoop van tabaksproducten gefaseerd. In het geplande tijdpad wordt de verkoop van tabaksproducten vanaf 2030 alleen nog toegestaan in gemakszaken en speciaalzaken en wordt de verkoop in 2032 volledig voorbehouden aan speciaalzaken. De Tweede Kamer heeft gevraagd om tabaksverkoop al vanaf 2028 alleen nog toe te staan in speciaalzaken. Op verzoek van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) heeft SEO Economisch Onderzoek onderzocht of deze versnelling leidt tot een sterkere toename van illegale handel en buitenlandse tabaksverkoop en hoe het aantal tabaksverkooppunten zich ontwikkelt ten opzichte van het oorspronkelijke tijdpad.

Resultaten
Illegale handel en buitenlandse tabaksverkoop nemen bij een versnelde invoering van het verbod op tabaksverkoop buiten speciaalzaken waarschijnlijk beperkt toe ten opzichte van de gefaseerde invoer uit het oorspronkelijke tijdpad. Uit enquêteonderzoek onder rokers blijkt dat het aandeel van rokers dat in reactie op de beperking van verkooppunten uitwijkt naar illegale of buitenlandse kanalen in de twee beleidsscenario’s nagenoeg overeenkomt. Het aantal rokers dat in reactie op een beperking van het aantal verkooppunten overstapt naar illegale of buitenlandse kanalen is in de enquête überhaupt beperkt. Geïnterviewde gedragswetenschappers en criminologen brengen de forse toename van grensverkeer vooral in verband met de verhoging van accijnzen en minder met beperking van het aantal verkooppunten.

Geen van de geïnterviewde experts gaf aan waarom de situatie in 2028 bij versnelde invoering van het verkoopverbod af zou wijken van de situatie die onder het huidige beleid in 2032 zou ontstaan. Het beeld is dat de sector wat betreft het opzetten van tabaksverkooppunten ook bij versnelde invoering voldoende tijd en ruimte heeft om zich aan te passen. Daarbij verwacht de sector dat er weinig tabaksspeciaalzaken bijkomen, vanwege de kleine brutowinstmarge op tabaksproducten. Winst op gerelateerde producten en steun van de tabaksindustrie in de vorm van verkoopbonussen kunnen het openen van een speciaalzaak echter rendabeler maken, zodat de impact op het aantal speciaalzaken lastig te voorspellen is.

Gesprekspartners verwachten dat het beperken van tabaksverkoop tot speciaalzaken er vooral voor zorgt dat minder mensen beginnen met roken. Dit geldt in het bijzonder voor jongeren. De maatregel kan er ook aan bijdragen dat bestaande rokers met een stopintentie een stoppoging doen en dat ze minder snel een terugval kennen. In het enquêteonderzoek geeft een aanzienlijk deel van de rokers aan te stoppen met roken bij een beperking van het aantal verkooppunten.

Methode
De uitkomsten zijn gebaseerd op een enquête waarin rokers meerdere keren een keuze maken uit verschillende hypothetische verkooppunten, die variëren in het type verkooppunt en de reistijd naar het verkooppunt. Bij elke keuzesituatie is er ook een mogelijkheid om te stoppen met roken, of om tabaksproducten uit het buitenland of via een illegaal verkoopkanaal te kopen. De resultaten van dit onderdeel geven voorgenomen gedrag van respondenten weer en geen daadwerkelijk gedrag. Daarnaast hebben we interviews gevoerd met experts, de branchevereniging van tabaks- en gemakszaken en overheidspartijen.

Een brief van Staatssecretaris Tielen over dit onderzoek is hier te vinden.